W latach 60-tych XIX stulecia rozpoczął się szybki wzrost ruchu turystycznego w Tatrach. Adolf Tetmajer – właściciel Ludźmierza (ojciec poety Kazimierza) oraz Karol Rogawski – poseł do Sejmu Krajowego Galicji, rodem z Chruszczobrodu k. Dąbrowy Górniczej, już w roku 1871 sygnalizowali potrzebę stworzenia Towarzystwa łączącego miłośników gór. Pomysł ich został zrealizowany dwa lata później. 3 sierpnia 1873 roku na przyjęciu wydanym na cześć właściciela Szczawnicy – Józefa Szalaya – w Dworze Zakopiańskim Ludwika Eichborna postanowiono założyć Galicyjskie Towarzystwo Tatrzańskie. Głównym inicjatorem był F. Pławicki, a wśród współtwórców znaleźli się m. in. ks. Stolarczyk, dr Chałubiński, dr Eichborn. Pierwszy statut organizacji podpisany przez hrabiego Reya, księżnę Sapieżynę, Pławickiego, Szalaya, Eichborna, Dobrzyńskiego i Nałęcz-Kęszyckiego był podstawą do urzędowego zatwierdzenia Towarzystwa. Stało się to dnia 19 marca 1874 r. Siedzibą organizacji został Nowy Targ. Na posiedzeniu w Krakowie, które miało miejsce dwa miesiące później, zmieniono statut, wykreślono z nazwy przymiotnik „Galicyjskie” nadając tym samym Towarzystwu ogólnokrajowy zasięg.
Powstałe w 1873 roku Towarzystwo Tatrzańskie, przemianowane w 1920 roku na Polskie Towarzystwo Tatrzańskie było pierwszą organizacją górską na ziemiach polskich i szóstą tego typu na świecie. Za cel swój stawiało:
1. Umiejętne badanie Karpat, a w szczególności Tatr i Pienin oraz rozpowszechnianie zebranych o nich wiadomości
2. Zachęcanie do ich zwiedzania i ułatwianie dostępu do nich oraz pobytu (zwłaszcza członkom, badaczom i artystom).
3. Ochronę zwierząt alpejskich (kozic i świstaków)
4. Wspieranie przemysłu górskiego wszelkiego rodzaju.
Z perspektywy przeszło stu lat wydaje się, że najważniejszym celem Towarzystwa była integracja Polaków z trzech zaborów, poprzez związanie ich z górami. W Tatrach widziano najdogodniejsze miejsce kultu narodowego i religijnego. Rodacy mieli poprzez przebywanie w nich doznawać swoistego katharsis. Organizować się do walki o niepodległość. Poeta Franciszek Nowicki, (współzałożyciel Towarzystwa, projektodawca Orlej Perci i autor jej nazwy), w sonecie „Tatry” wyraził to słowami:
„Tatry! … czemuż jak siedzib szukające ptaki,
Myśli moje ku waszej zamarłej pustyni
Lecą przez mgłę tęsknoty i przez marzeń szlaki?
O pustyni tatrzańska! bo na tym obszarze
Całej mojej ojczyzny – o skalna świątyni-
W tobie jednej są jeszcze – swobody ołtarze!”
O Towarzystwie Tatrzańskim bardzo pięknie napisał literaturoznawca, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego Jan Majda: „Była to jedna z największych organizacji społecznych na ziemiach polskich przed I Wojną Światową, jej siła polegała nie tylko na dużej aktywności i sporej liczbie członków, ale przede wszystkim na tym, że skupiała poważną część liczących się wtedy ludzi z różnych środowisk społecznych i zawodowych, ludzi o dużym autorytecie, wręcz ludzi-instytucji”. („Młodopolskie Tatry Literackie”, Kraków 1999, s. 14)
Wszystkie działania Towarzystwa Tatrzańskiego miały charakter pionierski. TT budowało schroniska (nad Morskim Okiem, w Dolinie Pięciu Stawów Polskich, w Roztoce, poza Tatrami w Czarnohorze, a potem w Beskidach). Organizowało obsługę przewodnicką, wytyczało szlaki turystyczne, znakowało je i montowało na nich ubezpieczenia. Założyło w Zakopanem szereg placówek kulturalno-oświatowych, takich jak Muzeum Tatrzańskie, czy Szkoła Snycerska. Doprowadziło do połączenia Zakopanego ze światem poprzez budowę kolei, poprawę szosy, pocztę, telegraf i telefon. Opracowywało mapy i przewodniki oraz karty pocztowe.
Dzięki działalności PTT zarówno Zakopane jak i Tatry stały się modne. Toteż nie może dziwić fakt, iż jego działacze jako pierwsi dostrzegli zagrożenie wynikające z coraz większej liczby ludzi odwiedzających tereny górskie i podjęli działania na rzecz ochrony tych terenów. W roku 1889 narodziła się idea utworzenia parku narodowego. Zaczęto nabywać tatrzańskie dobra od górali. Po odzyskaniu niepodległości organizacja przyjęła nazwę Polskie Towarzystwo Tatrzańskie i swoim zasięgiem objęła teren całego kraju. PTT w okresie międzywojennym miało ponad 40 oddziałów. Organizacja w 1933 roku osiągnęła rekordową liczbę 19 719 osób, działali oni w siedmiu Sekcjach (Turystycznej, Narciarskiej, Przyrodniczej, Ludoznawczej, Ochrony Gór, Przyjaciół Zakopanego oraz Ratowniczej).
Po II Wojnie Światowej liczba członków wyniosła w 1946 roku 3049 osób, a w roku 1950 wzrosła do 11 744 osób. Podobnie jak wiele innych przedwojennych organizacji, Polskie Towarzystwo Tatrzańskie 16 grudnia 1950 roku zostało rozwiązane. 17 grudnia powstało Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze, które przejęło jego dorobek i majątek.
Antonina Sebesta
Po roku 1981
Po trzydziestoletniej przerwie, w okresie „Solidarności” narodziła się inicjatywa reaktywowania PTT. W lipcu 1981 roku pod przywództwem redaktora Gazety Krakowskiej, Stefana Maciejewskiego, zorganizował się Obywatelski Komitet Reaktywowania PTT. Po szeregu dyskusjach prasowych i działaniach organizacyjnych zebrał się 10 października 1981 r. Krajowy Sejmik OKR PTT, który podjął uchwałę w sprawie reaktywowania Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego. Wybrano Tymczasowy Zarząd PTT z prezesem Stefanem Maciejewskim, który przygotowywał dokumenty do rejestracji PTT, zaczęły się organizować oddziały Towarzystwa. Wprowadzenie stanu wojennego, wraz z zakazem działalności stowarzyszeń, brutalnie przerwało działalność. Po zniesieniu stanu wojennego z końcem 1982 roku podjęto ponownie sprawę rejestracji, której sąd odmówił i polecił rozwiązanie Tymczasowego Zarządu PTT i wszystkich struktur terenowych. Wobec tego 11 lutego 1984 roku ZT PTT rozwiązał się powołując trzyosobową Komisję Likwidacyjną.
Niektóre ośrodki terenowe nie zaprzestały działalności. Istniały na przykład jako Towarzystwo Tatrzańskie przy Dzielnicowym Domu Kultury Kraków-Podgórze lub jako Klub Miłośników Gór i Góralszczyzny przy Wojewódzkim Domu Kultury w Kaliszu. Co roku organizowane były ogólnopolskie spotkania byłych ośrodków PTT, kolejno w Wetlinie (1984), Antoninie i Kaliszu (1985) oraz w schronisku na Polanie Chochołowskiej (1986-1988). W wyniku tych spotkań podjęto ponownie starania zmierzające do zarejestrowania PTT. Prowadzenia sprawy podjęli się Stanisław Gerega (Brzeg) i Artur Desławski (Wrocław), dołączyła do nich sędzina Sądu Wojewódzkiego w Opolu Bronisława Alicja Nabzdyk. Ostatecznie 9 grudnia 1988 roku zarejestrowane zostało Towarzystwo Tatrzańskie z siedzibą w Katowicach.
8 stycznia 1989 roku w Katowicach odbyło się zebranie założycielskie Towarzystwa Tatrzańskiego, na którym wybrano Tymczasowy Zarząd w prezesem Wiesławem Lewandowskim (Katowice) i I wiceprezesem Maciejem Mischke (Kraków). Głównym zadaniem TZ PTT było zwołanie I Zjazdu Towarzystwa. W związku z wyjazdem prezesa Lewandowskiego za granicę, jego obowiązki przejął wiceprezes Tomasz Weber, który przekazał je następnie Maciejowi Mischke. Na zorganizowanym przez Brzeg i Wrocław VI Ogólnopolskim Spotkaniu działaczy byłego PTT postanowiono zwołać w październiku 1989 Zjazd Delegatów Towarzystwa w Zakopanem i powierzono jego organizację Oddziałowi Krakowskiemu TT.
7 października 1989 roku w zakopiańskiej willi „Oksza” zebrali się delegaci reprezentujący ówczesne 9 Oddziałów (Chrzanów, Kalisz, Kraków, Łódź, Opole, Ostrzeszów, Poznań, Warszawa i Wrocław) i 2 koła (Brzeg i Zielona Góra) Towarzystwa. Zjazd uchwalił zmianę nazwy Towarzystwa na Polskie Towarzystwo Tatrzańskie i przeniesienie siedziby jego władz do Krakowa. Wybrano władze PTT, prezesem został Maciej Mischke.
Pierwszymi działaniami Zarządu Głównego PTT było przeniesienie siedziby PTT z Katowic do Krakowa oraz wystąpienie o przyznanie prawa do używania tradycyjnej odznaki organizacyjnej PTT z kozicą i napisem „Pol. Tow. Tatrzańskie 1873”. Komitet ds. Młodzieży i Turystyki decyzją z dnia 24 października 1990 roku takie prawo PTT przyznał. Potwierdzone ono zostało decyzją Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 14 lutego 2008 roku. Zarejestrowano statut PTT nowelizowany na kolejnych zjazdach – po raz ostatni na Nadzwyczajnym Zjeździe PTT w 2005 roku w związku z dostosowaniem statutu do ustawy o organizacjach pożytku publicznego. Status ten uzyskało PTT 9 stycznia 2006 roku.
Od 1989 odbyło się dziesięć kolejnych sprawozdawczo-wyborczych Zjazdów Delegatów (Ludźmierz 1992, Polana Chochołowska 1995, Zakopane 1998, 2001, 2004, 2007, 2010, 2013 i 2016). W 1995 roku nowym prezesem PTT został Krzysztof Kabat (Nowy Targ), a jego następcach kolejno Antoni Leon Dawidowicz (Kraków, 2001-2007), Włodzimierz Janusik (Łódź, 2007-2010), Szymon Baron (Bielsko-Biała, 2010-2013) i Józef Haduch (Chrzanów, 2013-2016). Na ostatnim, X Zjeździe Delegatów PTT prezesem wybrano Wojciecha Szarotę z Nowego Sącza. Na VI Zjeździe PTT ogłoszono w stulecie śmierci rok 2005 Rokiem Walerego Eljasza-Radzikowskiego i w latach 2005-2006 zorganizowano szereg wydarzeń mających na celu przypomnienie tej zasłużonej dla Tatr postaci, w tym ufundowano tablicę pamiątkową w domu, w którym mieszkał i zmarł przy ul. Karmelickiej 23 w Krakowie. Na VII Zjeździe proklamowano rok 2009 Rokiem dr Tytusa Chałubińskiego (120 rocznica śmierci), podczas VIII Zjazdu – rok 2012 Rokiem Ochrony Przyrody w Polsce, a podczas IX Zjazdu – rok 2015 Rokiem Kazimierza Przerwy-Tetmajera.
Kolejne Zjazdy przyznały członkostwo honorowe 30 osobom: pierwszym członkiem honorowym PTT był prof. Ryszard Wiktor Schramm z Poznania (1989), kolejnym papież Jan Paweł II (1992). Od roku 1998 przyznawana jest osobom zasłużonym dla PTT lub dla gór „Złota Odznaka PTT z Kosówką”, dotychczas przyznano ją ok. 100 osobom.
Tradycyjnie co roku odbywają się spotkania ogólnopolskie Oddziałów PTT (zwane były też Dniami Gór PTT) organizowane przez różne Oddziały, będące kontynuacją spotkań byłych ośrodków PTT począwszy od roku 1984.
Od roku 1991 ukazuje się co miesiąc informator PTT „Co słychać?”, redagowany przez Szymona Barona, Kingę Buras i Barbarę Morawską-Nowak. Informator umieszczany jest na stronie Towarzystwa: www.ptt.org.pl w formacie PDF. Składem czasopisma zajmuje się Katarzyna Wilusz. W roku 1992 ukazał się tom I rocznika „Pamiętnik Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego” nawiązujący treścią i formą do wydawanego przez Towarzystwo Tatrzańskie „Pamiętnika Towarzystwa Tatrzańskiego” (1876-1920). Po śmierci redaktora „Pamiętnika” Adama Liberaka (14.09.2006), od tomu XIV redaktorem został Stefan Maciejewski. Cały czas współredaktorem rocznika jest Barbara Morawska-Nowak, która od kilku tomów pełni funkcję redaktora naczelnego.
Niezależnie od wydawnictw „centralnych” ukazują się pisma niektórych Oddziałów: „Beskid” (pismo Oddziału PTT Beskid w Nowym Sączu, od 1990), „Zakos” (pismo Oddziału PTT w Łodzi, od 1993), „Biuletyn Informacyjny” (pismo Oddziału PTT w Bielsku-Białej, od 1993), „A co u nas” (pismo Oddziału Karpackiego PTT w Łodzi, od 1999), „Klimek” (pismo Oddziału PTT w Sosnowcu, od 1996) i inne. 18 Oddziałów PTT i istniejące przy nich Koła PTT posiadają swoje strony internetowe. Jest tam więcej informacji o organizowanych przez Oddziały wycieczkach w góry polskie i obce, o prelekcjach lub wystawach. Są na nich również zamieszczane interesujące galerie fotograficzne.
Najmłodszym Oddziałem PTT jest powołany do życia 13.05.2017 roku na posiedzeniu ZG PTT w Krakowie Oddział PTT im. Mieczysława Winiarskiego w Tarnobrzegu. Oddział ten został utworzony na bazie istniejącego od 18 lat tarnobrzeskiego Koła PTT, działającego przy Oddziale PTT „Beskid” w Nowym Sączu.
Barbara Morawska-Nowak, Szymon Baron